معرفی ساز کرنا، برای شناخت و آشنایی با ساز کرنا ابتدا باید دانست ریشه و خاستگاه ساز کرنا کجاست و به چه دوره ای باز می گردد. آواز کرنا در عهد عتیق(کتاب رسمی الهی تورات) برای یهوه و دیدار بنی اسرائیل و موسی با یهوه ی عالی مقام در دامنه ی کوه ها و منازل نواخته می شد و در کتاب تورات هم نشانه هایی از اجرای این آواز وجود دارد! کرنا به فتح کاف یکی از کهنترین سازهای بادی ایران است که در خانواده سازهای بادی قمیش دار دستهبندی میشود. بر اساس نوشتههای تاریخی و اشیاء مکشوفه از امپراطوری هخامنشی، پیشینه ۲۵۰۰ ساله اش، قطعی به نظر میرسد.
تاریخچه ساز کرنا
هرودوت مورخ یونانی عهد باستان مینویسد: «در زمان کورش بزرگ، سپاهیان با صدای شیپور حاضر باش، رهسپار میدان جنگ میشدند[۱].» به دلایلی که خواهد آمد، شیپور مورد نظر هرودوت، همان ساز کرناست. استرابون دیگر مورخ یونانی، نشانی دقیق تری به ما میدهد[۲]. وی با اشاره به دورههای آموزشی شاهزادگان و امیر زادگان هخامنشی مینویسد: «هر روز پیش از دمیدن آفتاب، جوانان با صدای کرنا به تمرینهای نظامی فرا خوانده میشدند. مربیان، پسران را به دستههای ۵۰ نفری تقسیم میکردند و ریاست هر دسته را به یکی از پسران شاه یا یکی از امیر زادگان میسپردند.»
ساز کرنا چه نوع سازی است
کرنا سازی قدیمی است که بر اساس نوشتههای تاریخی و اشیای کشفشده از زمان هخامنشیان، پیشینهای ۲۵۰۰ ساله دارد. یکی از این اسناد شیپوری مفرغی است که در سال ۱۳۳۶ از گور داریوش سوم پیدا شد و اکنون در موزۀ تخت جمشید در استان فارس نگهداری میشود و به کرنای هخامنشی شهرت دارد. طول این کرنا ۱۲۰ سانتیمتر، قطر دهانۀ خروجیاش ۵۰ سانتیمتر و قطر دهانۀ ورودیاش ۵ سانتیمتر است.
کرنا به چه معناست
واژۀ «کرنا» از دو بخش تشکیل شده است: «کَر» یا «کار» به معنای جنگ و «نا» یا «نای» به معنای نی یا شیپور. در کل، کرنا یعنی نای جنگی یا شیپور جنگ که در شعر و نثر قدیم هم نامش آمدهاست، از جمله در این بیت از شاهنامۀ فردوسی: «بیارای پیلان به زنگ و دَرای/ جهان پر کن از نالۀ کرنای».
ساختار ساز کرنا
کرنا از سه بخش اصلی تشکیل میشود و جزو معدود سازهای دوجنسی جهان بهشمار میآید.
چنان که میدانید غالب سازهای بادی، به دو دسته بادی چوبی و بادی برنجی تقسیمبندی میشوند. ولی کرنا در هیچ یک از این دو دسته جای نمیگیرد.
زیرا یک بخش کاملاً چوبی با طولی حدود ۳۵ تا ۵۰ سانتیمتر به نام دسته دارد که رویش هشت سوراخ و در پشت نیز یک سوراخ تعبیه میشود. بخش دوم یک شیپوره برنجی به طول ۴۵ تا ۶۰ سانتیمتر است. بخش سوم اش «میل کرنا» خوانده میشود و آن از یک لوله نازک برنجی یا چوبی تشکیل میشود که در انتهایش یک قمیش از جنس نی دارد و نوازنده با دمیدن در این قمیش، هسته اصلی صدا را تولید میکند.
انواع ساز کرنا
په سازهایی که با نام کرنا در نواحی ایران متداولاند صرف نظر از تشابه نامشان، از نظر شکل، ساختار، نحوۀ به صدا درآمدن، جنس و اندازه با یکدیگر تفاوت دارند. در میان انواع کرناها، نوعی کرنا زبانۀ دولایه دارد و میتوان آن را در خانوادۀ سرناها قرار داد
تفاوت این کرنا با گروه سرناها در اندازه، محدودۀ صوتی و دهانۀ فلزی انتهای کرناست.
کرنا مازندرانی
نوعی کرنا نیز در مازندران متداول بود که از پوست درخت ساخته میشد و گاه با زبانۀ دولایه نواخته میشد. نوع بدون زبانۀ این کرنا هم در مازندران رایج بود. دو کرنای شمال و شرق ایران قادر به نواختن ملودی نیستند و تنها دو صدای متفاوت تولید میکنند که در گذشته بیشتر برای ایجاد یک حجم صوتی به منظور اعلام یا اخطار از آنها استفاده میشد.
کرنا فارس
کرنای فارس زبانهای دولایه دارد و صرف نظر از برخی اختلافات در گروه سرناها قرار میگیرد. این نوع کرنا در استان فارس، کهگیلویه و بویراحمد، شمال غربی کرمان، شمال شرقی بوشهر و چهارمحال و بختیاری متداول است. اجزای کرنای فارس عبارتند از: دسته یا بدنۀ استوانهای چوبی، بدنۀ برنجی منتهی به دهانۀ شیپوری، میل، زبانه و لبگیر.
دستۀ کرنا یک لولۀ استوانهای چوبی با هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت است که برخلاف سرنا به دهانۀ شیپوری منتهی نمیشود. در سوراخ بالایی بدنه میل کرنا و در قسمت پایینی آن بدنۀ برنجیِ منتهی به دهانۀ شیپوری قرار دارند. میل لولهای نازک و برنجی است که زبانه بر سر آن نصب میشود. زبانه قسمت کوتاه و پهنشدهای از نوع خاصی نی است. لبگیر کرنا نیز از جنس چوب، فلز، صدف، پلاستیک یا استخوان است. این کرنا انبرک ندارد و میل مستقیما در سوراخ بالایی بدنه قرار میگیرد.
تکنیک اجرایی کرنای فارس در مجموع شبیه سرناست و نوازندگان آن همان نوازندگان سرنا هستند. کرنای فارس را با تکنیک نفسبرگردان مینوازند. محدودۀ صوتی کرنا از سرنا بمتر است. صداها سیالاند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخهای صوتی برای اجراهای مقامهای گوناگون متغیرند.
در فارس کرنا را با نقارۀ مضاعف و در موسیقی بختیاری با دهل مینوازند. نوازندگان کرنا در ایل قشقایی «چنگی» نامیده میشوند. چنگیها که در قدیم و هنگام نبرد آهنگ جنگنامه مینواختند، اجراکنندۀ بخشی از موسیقی قشقاییاند و در مراسم عروسی و جشن و شادمانی مینوازند. بخش عمدهای از موسیقی عروسی و جشنها آهنگهای رقص هستند. رقص مردان «هو» نام دارد و همان تَرکهبازی است که با آهنگ جنگنامه اجرا میشود و رقص زنان به «هَلِی» معروف است. قبل از شروع بازیها و رقصها معمولاً کرنانواز آهنگ سحرآوازی را مینوازد که آهنگ بیدارباش ایل بودهاست. در گذشته در مراسم سوگواری هم آهنگهای دَوِرَه، سحرآوازی و گاه گرایلی را با کرنا و نقاره مینواختند.
