ساز باغلاما سازی زهی مضرابی است که به کمک ضربه زدن مضراب به سیم یا سرانگشتان دست به صدا درمی آید. اسم این ساز یعنی Baglama از مردم منطقه آناتولی و آذربایجان ریشه گرفته است که به معنی اتصال می باشد. این ساز درمیان مردمان ترک و کرد و ترکمن‌های عراق نیز رایج است.
این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و کشورهای بالکان استفاده میشود.
تاریخچه
باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن در آذربایجان ایران رواج دارد. نوعی باغلامای کوچک در یونان نیز رایج است گمان می‌رود باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن محصول تغییراتی هستند که روی قوپوز صورت گرفته‌است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده‌اند. این ساز در کشور ترکیه یک ساز محبوب است.
در ایران گاهی به آن ساز دیوان نیز می‌گویند؛ که از واژه فارسی ساز به معنی دستگاه و ابزار آمده‌است. اگرچه ساز به یک مجموعه از سازهای زخمه‌ای اشاره دارد. این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی کردی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و یونان کشورهای بالکان استفاده میشود. ابزاری شبیه باغلاما در حفاری‌های باستان‌شناسی از سومر و هیتی در آناتولی و در آثار یونان باستان یافت شده‌است.
ساختار ساز باقلاما
این ساز 2 بخش اصلی دارد : کاسه و دسته. پشت کاسه از چوب های نازکی پوشیده شده که به کاسه های از چوب های درختانی چون ناروَن، توت و اَردَج ساخته شده؛ اتصال مییابد. کاسه دسته را هم دربر میگیرد (محل وصل به دسته) که آن هم از چوبِ درختانی سبک و بادوام مثل زیرفون و اَردَج ساخته میشود.
در بخش پایین کاسه، یک قسمت کوچک به نام خَرَکِ تحتانی اضافه گردیده است، که در آنجا سیمها به هم گره میخورند. البته سیمهایی که در آنجا گره خورده اند از آنجا به خرک میانی میرسند. این خرک میانی میتواند حرکت کرده و در صورت لزوم تنظیم شود. پرده ها طوری بر دسته ساز بسته میشوند که سیستم صدایی موسیقی مردمی ترکیه را با تغییرات اندکی مطابق با همان ناحیه ایجاد نماید.
در انتهای دسته گوشی ها با زاویه 15 درجه به عقب قرار گرفته اند. انتهای دیگر سیم ها در سوراخ هایی که در هر قسمت گوشی تعبیه شده، گره میخورند. گوشی ها به منظور کوک کردن ساز و کوتاهی و بلندی سیم ها کاربرد دارند. یک خرک فوقانی در بالای دسته قبل از گوشی ها تعبیه شده تا از رها شدن سیم ها و به هم خوردن کوک جلوگیری نماید.
تفاوت ساز باغلاما و ساز دیوان
بدلیل شباهت های زیاد ساز باغلاما با دیوان عده ای به ساز دیوان در ابعاد کوچک باغلاما گویند. اما باید گفت این دو ساز با توجه به شباهت های زیادی که دارند، از یکدیگر متمایز هستند. عمده تفاوت این دو ساز در اندازه کاسه طنینی و دسته ساز است. کاسه باغلاما کوچک و یکپارچه است برخلاف دیوان که بدلیل بزرگ بودن نمی توان آن را بصورت یکپارچه ساخت. در واقع کاسه ساز دیوان را با چسباندن تکه های هلالی خم شده به یکدیگر می سازند. ساز باغلاما دارای دسته کوتاهتر نسبت به ساز دیوان است. هر چقدر دسته بلندتر باشد، صدای ساز بلندتر و گیرا تر است.
مشاهیر ساز باغلاما
اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی ، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول و از نوازندگان چیره‌دست باغلاما هستند. احمد کوچ آهنگ‌های معروف جهان را برای این ساز تنظیم کرده و می‌نوازد.
انواع ساز باغلاما
ساز باغلاما انواع و اندازه‌های مختلفی دارد که مطابق با هدف مورد نظر انتخاب و نواخته میشود. انواع آن عبارتند از:
- جورا (Cura)
- تانبورا (Tanbura)
- باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama)
- باغلاما دسته بلند (Uzun Sap Bağlama)
- ساز دیوان (Divan Sazı) (در ایران هم کاربرد دارد)
- ساز میدان (Meydan Sazı)
- باغلاما یونانی
کوک‌های ساز باغلاما
چیده‌مان سیمها در این ساز از پایین به بالا «دو، دو، سه» است. کوک‌هایی که در زیر گفته شده‌اند، از پایین به بالا هستند. آن دسته از سیم‌های باغلاما که سه‌تایی در کنار هم هستند، از پایین به بالا به گونه‌ای قرار می‌گیرند که نخست در پایین، یک سیم بم‌نواز و کلفت‌تر از دو سیم بالاتر از خود است. سپس دو سیم دیگر در بالای سیم بم، بسته شده است.
- کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
- کوک باغلاما (La, Sol, Re)
- کوک مستزاد (Fa, Re, La)
- کوک میسکت (Fa#, Re, La)
یادگیری ساز باغلاما
نوع ساخت ساز در هر کشوری متفاوت است. در واقع نوای ساز و تکنیک های نوازندگی این ساز در بین اقوام مختلف متفاوت و ریشه در فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه دارد و همچنین از نظر محتوای شنیداری نیز متفاوتی است.
امروزه این ساز در انحصار قوم و فرهنگ خاصی نیست و علاقه مندان زیادی در سر تا سر دنیا دارد که به یادگیری و آموزش این ساز علاقه مند هستند و چه بسا آثار زیبا و بیاد ماندنی نیز توسط علاقه مندان این ساز اصیل خلق شده است. بر این اساس آموزشگاهای زیادی در کنار اساتید مجرب خود به آموزش این ساز می پردازند. مهمترین اصل برای یادگیری این ساز در کنار تهیه ساز مناسب، آموزش مناسب و آکادمیک در کنار بزرگان موسیقی و بهره مندی از تجربیات آنان می باشد.
