ساز سرنا یا سورْنا ساز بادی باستانی ایرانی است که از چوب ساخته می شود و از دسته سازهای دو زبانه است. سرنا ی محلی بیشتر با دهل نواخته می شود و در بعضی نواحی مانند بختیاری و دزفول از سرنای کوچک استفاده می شود.
سُرنا و کَرنا هر دو به معنی بوق و با لغت (به انگلیسی: Horn) در انگلیسی از یک ریشه می باشند. در اصل در میان اقوامی که زبان هند و اروپایی اولیه را صحبت می کردند این ساز به علت اینکه از شاخ حیوانات ساخته می شد به این اسم نامیده شد.
شاهد دیگری که به این ادعا و مشابهت مهر تائید می زند نام ذوالقرنین، به معنی دارنده دو شاخ است. قَرن که مُعَرَّب کَرن است (که در اسم کَرنا مشاهده می شود) به معنی شاخ می باشد. البته سُرنای کنونی به مراتب از بوق های شاخی اولیه پیشرفته تر است، ولی عضوی از خانواده سازهای بادی یا بوقی به شمار می آید.
ساز سرنا در ایران
این ساز نه تنها محلی، بلکه قدیمی است. در اشعار شعرای ایران بسیار نام سرنا، سورنا و سورنای آمده است. این ساز در لرستان، سیستان و بلوچستان و خراسان از دیرباز رواج داشته و حتی امروزه نیز در مجالس شادی و به هنگام خواندن ترانه های محلی این نواحی بکار می رود.
در نواحی لرستان سرنا ی کوچک و در نواحی بختیاری سرنا ی بلند برای مراسم شادی و غم و سرنای کوتاه بیشتر برای مراسم غم معمول است. سرنا ی محلی معمولاً با دهل نواخته می شود. در میان سرنا نوازان مشهور ایرانی می توان از علی اکبر مهدی پور دهکردی، نوازندۀ نوروزنامه یا همان موسیقی هنگام تحویل سال نو و نیز رضا مریدی دلفان و شامیرزا مرادی نوازنده سرنا ی کوچک (کوتاه) نام برد.
ساز سرنا در موزه فلک الافلاک لرستان
در ایران این ساز با نام هایی نظیر به زرنا – ذرنا – و یا ذورنا نیز نامیده می شود. ساز سرنا در بین اقوامی نظیر بلوچ ها، کردها، گیلانها، ترک ها و استانهای فارس و مازندران وجود دارد. البته در همه اقوام به این نام معروف نیست مثلاً در میان بلوچ ها به شیدی در میان کردها شمال خراسان به پیق معروف است در مازندران به سرنا یا درنا معروف است.
اجزای ساز سرنا
سرنا از چهار قسمت تشکیل شد :
– لب گیر
– انبرک
– بدنه ساز
– قمیش : از نوعی نی نرم به نام آکس تهیه می شود که آن را با آب ولرم می خیسانند و داخل دهان قرار می دهند و بوسیله مجرای باریکی که در وسط قمیش قرار دارد بازدم سرنا می شود. طول قمیش که به لب گیر بسته می شود حدود ۱ تا ۲ سانتیمتر است.
– لب گیر : بصورت دایره ای واشر مانند است. که جنس آن فلزی است و ما بین لب نوازنده و سرنا قرار می گیرد قطر آن ۴ سانتیمتر یا کمتر و طول آن ۱۴ سانتیمتر یا کمتر است.
– بدنه سرنا : بصورت لوله ای مخروطی از جنس چوب شمشاد یا آزاد یا گردو ، گاهی اوقات هم از توت ساخته می شود. اما نوع شمشاد صدا دهی بهتری دارد.
انتهای بدنه سرنا بصورت مخروطی و مثل سازهای شیپوری طراحی شده است. سرنای مازندرانی ۶ سوراخ در قسمت بالا و یک سوراخ در قسمت پایین دارد. قبل از نواختن ساز آن را با آب ولرم خیس می نمایند ، اینکار برای صدا دهی بهتر است.
طول سرنا کامل نبوده و از ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر و در بعضی نقاط تا ۶۰ سانتیمتر می رسد. سرنای بلند تر صدای بم تری نسبت به سرنای کوتاهتر دارد. حدود صوتی صدای سرنای مازنداران دو اکتاو است . سرنا را بصورت نفس برگردان می نوازند .
