موسیقی ایرانی و معرفی کامل سازهای آن همراه با انواع نت و ردیف

موسیقی ایرانی یکی از غنی ترین موسیقی های جهان بوده و کشورهای مختلفی از جمله یونان، ترکیه، کشورهای آسیای میانه و … از موسیقی ایرانی (موسیقی سنتی ایرانی یا کلاسیک) تاثیر گرفته اند. این موسیقی قدمتی بیش از تاریخ میلادی دارد و از آن زمان بصورت سینه به سینه منتقل شده و آن بخش هایی که بیشتر مورد پسند بوده، امروزه هنور زنده است.

تاریخچه مختصر

در ایران باستان هنگام برآمدن و فرو رفتن خورشید گروهی به نواختن طبل و کرنا می پرداختند. در اوستا بخش یسناها آمده که پزشکان بیماران خود را با موسیقی ایرانی درمان می کردند. در آن دوران سه نوع موسیقی آئینی (دینی)، بزمی و رزمی مرسوم بوده است، همچنین در جشن های طبیعت و روزهای تاریخی و ملی نواها و موسیقی ایرانی ویژه ای اجرا می شد. در دوران هخامنشیان سرودها و ترانه هایی به نام هوره در جنگ ها و جشن ها اجرا می کردند که امروزه در ایلام و سرزمین های غرب ایران با همین نام رایج است.

انواع سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی به سه بخش تقسیم می شوند:

• فلزی
• سفالی
• چوبی

و از لحاظ شکل صدای تولید شده هم به یک دسته بندی سه تایی مطابق زیر می رسیم:

• سازهای زهی مانند:
  زخمه‌ای: تار، دوتار، سه تار، عود، تنبور، بربط، چگور، رباب، قانون، چنگ- کششی: کمانچه، قیچک، سرود -زهی – کوبشی: سنتور

• سازهای بادی: فلوت، نی، قره نی، نی انبان، کرنا، با لابان، وزله، سرنا، نفیر، دونیه، شمشال
• سازهای ضربی: دایره، دهل، تنبک، نقاره، سنج، طاس، دف

جنس و صدای ساز

سازهای فلزی که معمولاً از جنس برنج یا مس هستند، به طریق “ریخته گری یا چکش کاری” ساخته می‌شوند. سازهای سفالی، همانطور که از نام آن پیداست از جنس سفال (گل رس پخته شده) می‌باشد. برخی تنبک‌ها و سازهای بومی مانند طاس‌های پوستی و فاقد پوست از سفال – دستی یا با چرخ ساخته می‌شوند. سازهای چوبی به طریق «تراش و برش» ساخته می‌شوند. این گروه از سازها بیشترین و متنوع ترین سازها را درخود جای می‌دهد و آنجا که سخن از نواختن یا ساختن سازهای ایرانی است بیشتر این سازها در ذهن تداعی می‌گردد. اکثریت سازهای زهی و برخی سازهای ضربه‌ای به این روش ساخته می‌شوند.

ردیف در موسیقی ایرانی

موسیقی ردیف دستگاهی امروز ایران از دورهٔ آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازندهٔ تار دورهٔ ناصرالدین شاه) باقی‌مانده‌است. آقا علی اکبر فراهانی به‌واسطهٔ میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) برای نشر موسیقی ایرانی به دربار دعوت شد. سپس این موسیقی توسط آقا غلامحسین (برادر زاده آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نام‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی باستانی ایران امروزه مورد استفاده‌تر و معروف‌تر است، دسته‌بندی موسیقی توسط این دو استاد در قالب مجموعه نواخته‌ها و آموزش هایشان است که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می‌شود.

ردیف در واقع مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم‌معنی است. یک مجموعهٔ ردیف، مجموعه مثال‌هایی موسیقایی از هر کدام از گوشه‌های یک دستگاه‌است که بیانگر نسبت نت‌های مورد استفاده در آن گوشه و حال و هوای احساسی آن است. گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زند و اوایل سلسلهٔ قاجار آغاز شده‌است. یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقام‌های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.

انواع دستگاه در موسیقی ایرانی

هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالی‌ای از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده‌است و معمولاً بدین شیوه ارائه می‌شود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشهٔ اوج یا مخالف دستگاه در میانهٔ ارائه کار می‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارائهٔ تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌رسانند. موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه و شش آواز است. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از:

• دستگاه شور
• دستگاه سه‌گاه
• دستگاه چهارگاه
• دستگاه همایون
• دستگاه ماهور
• دستگاه نوا
• دستگاه راست‌پنج‌گاه

تئوری موسیقی ایرانی

آواز

آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که می‌توان آنرا دستگاه فرعی نامید. آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد. به‌طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم ،دارای نت شاهد و ایست ((ر)) می‌باشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت ((ر)) گردش می‌کند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش ،روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) باز می‌گردد. آواز‌های متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی ۵تا هستند و عبارت‌اند از:

– آواز ابوعطا ، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم شور )
– آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور ، (درجه سوم شور)
– آواز افشاری ، متعلق به دستگاه شور، ( درجه چهارم شور)
– آواز دشتی ، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم شور)
– آواز بیات اصفهان ، متعلق به دستگاه همایون ، ( درجه چهارم شور)

دستگاه شور، از دستگاه‌های موسیقی ایران است.

غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند. در میان دستگاه‌های ایرانی شور از همه بزرگ‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ست ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتیست که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزء شور محسوب می‌شود و هر یک استقلال دارد از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی.

آواز بیات ترک در پرده‌های شور نواخته می‌شود و جزو ملحقات آن طبقه بندی می‌شود، ولی چون از نظر شنوایی حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می‌کند، برخی قایل به طبقه بندی آن تحت دستگاه ماهور هستند. در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب می‌آید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب می‌آورند.

مایه‌ها (متعلقات)

• آواز ابوعطا
• آواز دشتی (دشتستانی)
• آواز افشاری
• آواز بیات ترک – گاه بیات زند نیز برای اشاره به این آواز بکار برده شده
• آواز بیات کرد – کردِ بیات نیز گفته می‌شود.

دستگاه سه‌گاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.

البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار با شکوه‌است و حتی آهنگهای شادی آوری در سه گاه فراوان هستند از جمله “امشب که مست مستم” گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه عبارت‌اند از:

۱- درآمد: که معمولاً همه دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است آغاز می‌شود.

۲- زابل: بر درجه سوم گام تاکید دارد.

۳- مویه: که بر درجه پنجم گام تاکید می‌کند و حالتی مانند شور دارد .

۴- مخالف: که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با سه گاه فرق دارد و می‌توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد .

دستگاه چهارگاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. این دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می‌توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می‌شود.

در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده‌اند و فواصل درجات این گام نسبت به تونیک عبارت‌اند از: دو نیم‌ بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌های آن هم با یکدیگر برابرند. نت شاهد (تونیک) این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می‌توان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.

دستگاه همایون یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.

این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. مقایسه سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم‌جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می‌دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست. دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود. از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌های سه‌گاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. آلبوم بیداد محمدرضا شجریان با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان از جمله آهنگ‌هایی است که در این دستگاه ساخته شده‌است.

دستگاه نوا نام یکی از هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی است.

این دستگاه در گذشته جزئی از دستگاه شور بوده است. دستگاه نوا را آوازى در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز دارد، می‌شناسند. نوا یک از دستگاه‌هایی است که به ندرت توسط اساتید اجرا می‌شود و آوازخوانان جوان بیشتر به سمت شور و متعلقات آن (به علت سادگی و روان‌تر بودن) تمایل دارند. بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده‌اند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است. مانند چهره به چهره محمدرضا لطفی، نی‌نوا حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی شجریان و دود عود پرویز مشکاتیان. هر چند که بعضی از اساتید مثل علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند، اما این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن می‌باشد.

آواز ابوعطا، یکی از آوازهای چهار گانهٔ متعلق به دسنگاه شور در موسیقی امروز  است.

ابوعطا با القاب دیگری مانند سارنج (صلحی) و دستان عرب نیز شناخته می‌شود. گام آن با گام شور یکی است و تنها اختلاف آن با شور در توقّف مکرّر ابوعطا روی درجهٔ چهارم (نت شاهد) و درجهٔ دوم (نت ایست) می‌باشد و درجهٔ پنجم ثابت است. در نغمهٔ ابوعطا، نت متغییر وجود ندارد. در ردیف منقول ابوالحسن صبا، گوشهٔ خسروشیرین نیز در ابوعطا ذکر شده‌است. آواز ابوعطا در میان مقام‌های قدیم به چشم نمی‌خورد اما از مقام‌های قدیم، فواصل جان فزا، بوستان و حسینی با ابوعطا مطابقت دارند.

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است

از مشهورترین آثار در آواز دشتی به سرود ای ایران اثر روح‌الله خالقی می‌توان اشاره کرده، عارف قزوینی نیز بسیاری از تصنیف‌های خود را در این آواز ارایه کرده است. آواز دشتی را معمولاً در تار و سه‌تار با کوک لا («ر، لا، سل، دو») اجرا می‌کنند. یوسف فروتن آن‌را در کوک «ر، لا، فا، دو» اجرا می‌کرد.

آواز اصفهان، یکی از آوازهای پنج‌گانهٔ موسیقی سنتی ایرانی است.

برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایوندانسته‌اند. آواز و موسیقی بیات اصفهان شباهت‌هایی با موسیقی غربی نیز داشته و با گام هارمونیک مینور مطابقت دارد.

سازهای موسیقی ایرانی پیش از اسلام

برخی از سازهای ایرانی در دوره پیش از اسلام به سه دسته رده بندی شده اند:
سازهای بادی مانند نی و سرنا و…
سازهای کوبه ای (ضربه ای) مانند تنبک و…
سازهای زهی مانند کمانچه و غچک و…

و بطور مفصل شامل موارد زیر هستند:

ارغنون: بر وزن اندرون، ساز-ی ایرانی است مشهور و بسیار قدیمی. گویند این سازایرانی را افلاطون وضع کرده است. در نوشته ها آمده ارغنون ساز و آواز هفتاد دختر خواننده و نوازنده است که جملگی یک چیز را به یک بار و به یک آهنگ با هم بخوانند و بنوازند.

بربط: ساز-ی ایرانی است مرغابی شکل که کاسه کوچک و دسته بلند دارد و عرب ها آن را گرفته، کاسه چوبی را بزرگ، دسته را کوچک و کوتاه کرده و آن را العود نام نهاده اند.

بیشه: سازی ایرانی است بادی که بیشتر شبانان از آن استفاده می کردند.

توتک: بر وزن موشک ، ساز-ی ایرانی است مانند نی که چوپانان می نوازند.

تنبور: بر وزن زنبور، ساز-ی ایرانی است مانند بربط. عرب ها به آن الطنبور می گویند.

جلاجل: ساز-ی ایرانی است دف مانند همراه سنج و دایره.

چغانه: بر وزن ترانه، ساز-ی ایرانی است کوبه ای شبیه قانون و برخی آن را همان قانون می دانند.

چنگ: از سازهای ایرانی پیش از اسلام است که در ادبیات فارسی و نقش های باستانی به چشم می خورد و در اروپا این ساز به هارپ معروف است.

دنبره: سازی ایرانی است شبیه تنبور و معرب آن طنبوره است.

دهل: سازی ایرانی است ضربه ای که در زیر بغل گرفته می نوازند.

رباب: سازی ایرانی است شبیه تنبور که کاسه ای بزرگ و دسته کوتاهی دارد و روی کاسه پوست آهو می کشند.

رود: نام سازی ایرانی است قدیمی که در ادبیات فارسی همراه چنگ و رباب آمده است.

زنگل: سازی است قدیمی که دارای زنگوله ها و جلاجل هایی است.

سرنای: سازی است بادی که به آن نای رومی نیز گفته می شود.

سنتور: سازی است خوش صدا که بر صفحه چوبی آن ۹ تا ۱۲ خرک با سیم های زرد و سفید دیده می شود و با مضراب می نوازند.

سه رود: سازی ایرانی است که ترکیب شده از سه ساز چنگ و رباب و بربط.

شاخ و شانه: نام یک ساز ایرانی قدیمی است.

شاشک: بر وزن ناوک، سازی است معروف که به آن رباب نیز گویند.

شاوغر: بر وزن گاوسر، سازی است بادی و نفیرش از کرنا کمتر است و به آن نای رومین نیز می گویند.

شاه نای: که مخفف آن شهنای است که به سرنای رومی نیز معروف است.

شش تا: نام سازی است که به تنبور شش تار معروف است.

شوشک: سازی است که به آن رباب چهار رود نیز می گویند.

شهرود: سازی است مانند موسیقار که ایرانیان و رومیان در بزم و رزم نوازند.

عجب رود: از سازهای بادی است و مانند نی می نوازند.

عربانه: سازی ایرانی است شبیه دف و دایره و بعضی به آن دایره حلقه دار می گویند.

عود: همان بربط ایرانی است که عرب ها نام آن را العود نهاده اند.

غیچک: نام سازی است معروف که امروزه به آن کمانچه می گویند.

قانون: نام ساز ایرانی بوده که با دو حلقه یا زخمه با انگشتان می نوازند. امروزه به کشورهای عربی و ترکیه راه پیدا کرده است. نوازندگان این ساز در دوران تیموریان و سلجوقیان و صفویه زیاد بوده اند که می توان به حافظ قانونی، حافظ مضرابی و رحیم قانونی اشاره کرد که نقش آنها در عالی قاپو اصفهان دیده می شود.

موسیقار: سازی است که از نی های بزرگ و کوچک به شکل مثلث به هم وصل است و دارای صدای جالبی است که درویشان و شبانان می نوازند و نام پرنده ای نیز است.

مولو: سازی است که از شاخ آهو ساخته و دارای حلقه هایی نیز است.

مهری: نوعی از ساز چنگ است و یکی از نام های چنگ است.

موسیقی نواحی مختلف جغرافیایی کشور

• موسیقی بلوچی
• موسیقی ترکی اذربایجانی
• موسیقی بختیاری
• موسیقی جنوب ایران
• موسیقی خراسانی
• موسیقی گیلکی
• موسیقی قزوین
• موسیقی کردی
• موسیقی لرستان
• موسیقی مازندران
• موسیقی نمکدره‌ای
• موسیقی همدان
• موسیقی دزفول

هر گونه سوال یا نظری راجب موسیقی ایرانی دارید در بخش نظرات با ما مطرح نمایید.