ساز کمانچه از جمله سازهای زهی-آرشه ای به شمار می رود. از سازهای ملی موسیقی ایران است و به علت وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و همچنین ظرافت صدا ، در خاورمیانه و خاور دور نواختن آن بسیار معمول است و سابقه بسیار زیادی دارد. روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، کمانچه را تکامل یافته ساز رباب می داند.
تاریخچه ساز کمانچه
برخی از محققین حوزه موسیقی بر این باورند همه سازهای زهی که با آرشه یا همان کمان نواخته می شوند از روی ساز هندی موسوم به “راوانا استرون” ساخته شده است. پروفسور آلبرلاوینیاک در کتاب موسیقی و موسیقی دان ها نیز قدیمی ترین سازی که با آرشه نواخته می شده را راوانا استرون ذکر کرده است که در زمان راوانا پادشاه سیلان که در حدود 5 هزار سال قبل از میلاد می زیسته ، ابداع شده است.
در ایران نیز نخستین نشانههای تاریخی دربارهٔ کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری دیده شدهاست، او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن، رباب یاد میکند. کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بودهاست. نخستین صدای ضبطشده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی بر میگردد.
ساز کمانچه به همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسید.
از دوره تیموری پارچه ای ابریشمی به یادگار مانده که بر روی آن مجلس بزمی به تصویر کشیده شده و بانویی در حال نواختن کمانچه می باشد. این ساز در دوران صفوی بسیار متداول بوده است، چنانچه در یکی از نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان به تصویر درآمده است و بانویی مشغول نواختن آن می باشد.
در دوران قاجار نیز یکی از سازهای اصلی به حساب می آمد. نگارگری های بسیاری که از آن دوره به جای مانده گواه این امر می باشد.
شکل ظاهری ساز کمانچه
این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایهای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار میگیرد. نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» میگویند.
کمانچه شش تکه ترکه ای پشت باز اثر محمد حسن کاکاوند در موزه فلک الافلاک
کاسه ساز کروی و توخالی و معمولاً از جنس چوب توت است که به صورت ترکهای (تکههای باریک چوب که در کنار هم چسبانده میشود) ساخته میشود و مقطع نسبتأ کوچکی از آن در جلو به دهانهای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی تقریباً شبیه به خرک تار و نه کاملا عمود بر سیمها قرار گرفتهاست.
دسته ساز، لولهای تو پر است و بطور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شدهاست. انتهای بالایی این لوله، توخالی و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبهٔ گوشیها را مییابد. دسته فاقد پرده میباشد. سر ساز متشکل است از جعبه گوشیها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفتهاست. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتیمتر است.
در گذشته این ساز بدون سیم گیر که به شکل کنونی وجود دارد بودهاست. در گذشته سیمها مستقیما به ساز وصل میشدند همانند سه تار یا به وسیله قطعه فلزی سیمها به آن ربط داده میشد. پس از ورود ویولن به ایران، تاندور ویولن (پیچهای کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق تر کوک کند.
تا پیش از ورود ویولن به ایران، جنس سیمهای کمانچه ابریشمی یا از روده تابیده شده حیوانات بود و توانایی گرفتن کوک بالا را نداشت. پس از ورود ویلن به ایران، سیمهای ویلن جایگزین سیمهای کمانچه شد.
این ساز جزو دسته سازهای زهی کششی است. کمانچه امروزی دارای ۴ سیم میباشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شدهاست. این سیمها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحا تودماغی میباشد. این ساز میتواند آواهای گوناگون بسیاری را برآرد.
کوک ساز کمانچه
کوک کمانچه (نسبت فاصله سیمها به یکدیگر) در دستگاههای مختلف موسیقی ایرانی تفاوت میکند. معمولترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیمهای اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم میباشد.
لازم است ذکر شود که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک میشد اما پس از ورود ویلن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویلن کوک و انگشتگذاری میشود.
در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه می لا ر سل که همان کوک ویلن است، میباشد. از جمله میتوان به کوکهای رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راستپنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری)اشاره کرد.
شیوه نواختن ساز کمانچه
نوازنده در حالت نشسته پایه کمانچه را روی زمین یا صندلی یا زانو قرار میدهد و به وسیله آرشه یا همان کمانه(در فارسی) آن را مینوازد. ساز در موقع اجرا کمی حول محور خود میچرخد و همین عمل تماس آرشه با سیمها را آسانتر میکند. نوازنده ساز را بهطور قائم در دست چپ میگیرد و انگشتان همان دست را روی دسته بر روی سیمها میلغزاند و آرشه را با دست راست به روی سیمها میکشد.
سازهای هم خانواده ساز کمانچه
در چند دهه اخیر، سازهای جدیدی با بهره گیری از سازهای زهی غربی ساخته شدهاند که کمکم جای خود را در موسیقی شهری ایران باز کردهاند. از جمله میتوان به ساخت انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس اشاره کرد که همگی صدایی بم تر از کمانچه معمولی دارند. کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل بمتر از کمانچه معمولی صدا میدهند.
نوازندگان شاخص کمانچه
از شاخص ترین کمانچه نوازان ایرانی می توان به حسین خان اسماعیل زاده، علی اصغر بهاری، فرج علیپور، علی اکبر شکارچی ، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره کرد.
نوازندگان شاخص معاصر کمانچه عبارتند از:
- اردشیر کامکار
- کیهان کلهر
- سعید فرجپوری
- علیاکبر شکارچی
- فرج علیپور
- داوود گنجهای
- علیرضا حسینخانی
- پیرولی کریمی
- همتعلی سالم
- مجتبی میرزاده
- درویشرضا منظمی
- هادی منتظری
- محمد باجلاوند
- سازندگان شاخص
- ابراهیم قنبریمهر
- قدرتالله کردی
