خانواده ساز ویولن شامل سه ساز ویولن، ویولا و ویولن سل است. این سازها به ترتیب در منطقه زیر و میانی و بم صدا میدهند. این خانواده از سازها در سده ۱۷ در ایتالیا پدید آمدند.
ویولن یک ساز زهی آرشهای است. برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار میگیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است نواخته میشود.سیمهای ویولن از زیرترین تا بمترین سیم به ترتیب زیر کوک(ساز) میشوند:
می سیم اول، لا سیم دوم، ر سیم سوم، سل سیم چهارم.
بنابراین اصوات سیمهای مجاور نسبت بهیکدیگر فاصله ژنج درست را تشکیل میدهند. در این وسعت صدا ویولن قادر است تمام فواصل کروماتیک غربی و فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی و هر موسیقی دیگر را حاصل کند.
تاریخچه ساز ویولن ایرانی
تاریخچه ویولن در اروپا به قرن ۹ میلادی باز میگردد. بسیاری معتقدند که ویولن نمونه تکمیل شده ساز رباب است. رباب سازی است که بعدها وقتی به اروپا آورده شد و تغییراتی در آن بهوجود آمد به نام ربک در اروپا شهرت گرفت.
برخی بر این باورند که ساز ویلن متعلق به یک امپراطوری هند در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد بوده است و برخی دیگر ریشه آن را در آفریقا و حتی کشورهای عربی میدانند.
فرمهای اولیه دارای سوراخی بودند که بر روی ساز قرار داشت اما بعدها این سوراخ از بدنه سازها حذف شدند و این ساز با سه سیم سرآغاز ساز ویلن تکامل یافته در سالهای آینده شد. در اروپا از قرن ۱۱ به بعد ساز ویلن به صورت تکامل یافته دیده میشود.
اولین سازندگان ویولن
از اولین سازندگان ویولن میتوان از گاسپارو برتولونی ایتالیایی نام برد، که در برخی موارد وی را مخترع این ساز نیز میدانند.
از شاگردان مشهور گاسپارو برتولونی، آندره آماتی بود که او هم بهترین سازنده ویولن در سطح جهان یعنی آنتونیو استرادیواری ایتالیایی را آموزش داد.
ویولن از اواخر دوره ناصرالدینشاه جاى کمانچه را در ایران گرفت. با ورود ویولن به ایران برخی از نوازندگان کمانچه مانند:
- حسین خان اسماعیل زاده
- علی اصغر بهاری
- حسین یاحقی و… به آموختن آن پرداختند
شیوهٔ استاد صبا با شاگردانش منتقل شد و آنها با تغییراتى چند، ویولن را تا حدودى از تکنیک کمانچهکشى جدا کردند. از اینرو نوازندگان این دو ساز، گاه هر دو را مىنواختهاند و به هر دو تسلط داشتهاند.
بیش از سه سده از اختراع اولین نمونه ساز ویولن توسط گاسپارو برتولتی میگذرد و در این مدت با وجودی که کشفیات جدیدی درعلوم فیزیک و شیمی نمودهاند نه تنها نتوانستهاند در ساختمان ساز ویولن تغییری بدهند بلکه از رموز کار سازندگان قدیم نیز چیزی درک نکردهاند.
قسمتهای تشکیل دهنده ساز ویولن
این ساز از ۵۸ قطعه مختلف ساخته میشود و وزن آن در حدود ۴۰۰ گرم است. ویولن از بخشهای زیر تشکیل شدهاست:
آرشه یا کمان، ترکهای چوبی است که رشتههای موی دم اسب در طول آن کشیده شده و به دو سر آن ثابت شدهاست.
جعبه طنینی (جعبه ریزونانس): جعبهای است که از 3 بخش صفحه روئی، صفحه زیرین و زوارهای دور تشکیل شدهاست. گریف، خرک و سیمگیر در این ساز از جنس چوب آبنوس (به دلیل استحکام بیشتر) میباشد.
دسته یا گردن: در واقع دنباله چوب آبنوس تکیه سیمهاست که محل انگشت گذاری نوازنده در قسمت بالای آن قرار دارد. نوازنده ویولن قادر است در تمام طول چوب آبنوس انگشتگذاری کند. انتهای دسته به جعبه کوچکی (جعبه کوک) ختم میشود که سیمها در درون آن به دور گوشیهای کوک پیچیده میشوند.
خرک: این قطعه در واقع پلی است بین سیمها و جعبه طنینی. نقش خرک تقسیم راه سیمها، نگه داشتن سیمها با ارتفاع خاص برای حرکت روی جعبه طنینی و انتقال ارتعاشات سیمها به جعبه طنینی. در داخل جعبه طنینی استوانه چوبی کوچکی قرار دارد که نقش آن انتقال ارتعاشات به صفحه زیرین ساز و مانعی در جهت عدم شکسته شدن صفحه روئی ساز از فشار سیمها و خرک.
گریف: از آبنوس ساخته شده و در طول دسته ویولن چسبیدهاست و تا میانه جعبه ساز ادامه دارد. گریف بخشی است که نوازنده با انگشت خود سیم را به آن میچسباند و به این ترتیب طول سیم را کوتاه میکند و نتهای مختلف را مینوازد.
سیم گیر: از چوب آبنوس ساخته شده و در فاصله اندکی از خرک تا آخر تنه ویولن کشیده شدهاست. با زهی از جنس روده یا پلاستیک یا سیم به دکمهای که در قسمت پائین جدار تعبیه شده وصل میشود.
سیمها:سیمها از جعبه کوچک سر ساز آغاز شده در طول چوب آبنوس تکیهگاه سیمها ادامه یافته، از روی خرک عبور کرده و در سیمگیر مهار میشوند. سیمهای ویولن قبلا از روده گوسفند ساخته میشد. امروزه در سیمهای بمتر، روی روده سیم فلزی نازکی میپیچند و در سیمهای زیرتر از مفتول فلزی تنها استفاده میشود.
نقش این ساز چه در ارکسترها، به صورت گروه نوازی و چه در ارکستر مجلسی و حتی به صورت تکنوازی پر اهمیت است.
ویژگیهای ساز ویولن
برای آموزش ساز ویولن ایرانی به یک ساز ویولن معمولی نیاز دارید. همانطور که میدانید ویولن یک سازی زهی و آرشهای است که اروپاییان آن را طراحی کردهاند با این حال افراد زیادی این ساز را تکمیل شدهی ساز رباب میدانند. طراحی این ساز نسبتاً پیچیده است و از قطعات مختلفی تشکیل شده است. با این حال مهمترین آنها، جعبهی طنینی، آرشه، سیمها، دسته و …هستند. با ساز ویولن شما میتوانید انواعی از آهنگها را بنوازید اما در کلاسهایی که در کشور ما برگزار میشود روی دو سبک ویلن ایرانی و ویولن کلاسیک تمرکز میشود که در ادامه بیشتر در مورد ویژگیهای هر کدام توضیح میدهیم.
صدا سازی ویولن ایرانی
ساز ویولن ایرانی سنتی و کلاسیک تفاوتهایی با هم دارند. به عنوان مثال در سبک کلاسیک کوک این ساز همیشه ثابت است اما در سبک ایرانی از کوکهای مختلفی استفاده میشود. در موسیقی کلاسیک ساز ویولن همیشه همراه سازهای دیگر و در بیشتر موارد با پیانو نواخته میشود. حال آنکه تکنوازی ویولن ایرانی معروفتر است در نتیجه برای جبران کمی صدا و سهولت در انگشت گذاری، از کوکهای مختلف استفاده میشود.
در کلاس آموزش ساز ویولون ایرانی، از کتابهایی مانند کتاب آموزش ویولن ایرانی روح الله خالقی و کتاب ویولن ردیف صبا استفاده میشود. در این کتابها روی معرفی دستگاههای مختلف موسیقی ایرانی، گوشههای دستگاهها، آموزش کوک ویولن ایرانی و روان شدن انگشتها تمرکز میشود. سوال مهم این است ویولن ایرانی یا کلاسیک؟ کدام بهتر است؟ همانطور که بسیاری از هنرجویان میگویند، ویولن ایرانی از کلاسیک دشوارتر است و بهتر است هنرجو ابتدا با سبک کلاسیک آشنا شود. از مهمترین نوازندگان ویولن ایرانی میتواند به حبیب الله خالقی، پرویز و حسین یاحقی، ابوالحسن صبا، مهدی خالدی، علی تجویدی، اسدالله ملک و … اشاره کرد که انواعی از آهنگهای ویولن ایرانی شاد و ویولن ایرانی غمگین را نواختهاند.
