ساز لیر (Lyre) ،سازی است که با نامهای شلیاق یا چنگ رومی هم در زبان فارسی به کار برده شده است. در اساطیر یونان، ساخت آن را برای اولین بار به هرمس نسبت میدهند. همچنین شخصیت دیگر اسطورههای یونان، اورفئوس، نوازنده زبردست این ساز بوده و داستان های متعددی از او و سازش در اساطیر یونان موجود است. در ستاره شناسی نیز، صورت فلکی شبیه این ساز را به نام «لیرا» یا «شلیاق» میشناسند.
ساز لیر از خانواده سازهای زهی زخمه ای است. سازهای زهیزخمهای یکی از زیرمجموعه های سازهای زهی هستند که با کندن زه یا تار ساز نواخته میشوند. عمل زخمه زدن با انگشت یا با استفاده از پیک انجام میگیرد. اجزای ساز لیر عبارتند از: یک محفظه تشدید صدا، چیزی که در ساز چنگ (هارپ) وجود ندارد، دو بازو در کنار محفظه تشدید که توسط یک میله چوبی به هم متصل شده اند. یک خرک و سیم های موازی با صفحه رویی محفظه تشدید که به میله چوبی بالایی متصل هستند. امروزه به این ساز لیر هارپ (harp lyre) هم میگویند.
از لیر (harp lyre) با ۸ سیم
تفاوت ساز لیر با ساز چنگ چیست؟
تفاوت اساسی بین ساز لیر با چنگ این است که در چنگ، سیمها مستقیما به بدنه خالی ساز وصل میشوند، درحالیکه در ساز لیر، سیمها باید یک پل را رد کنند که لرزش و ارتعاش سیمها را به سمت بدنه ساز هدایت میکند. درست مثل آنچه در گیتارهای مدرن شاهد هستیم.
لیر را میتوان روی پا گذاشت و نواخت و از این نظر به اندازه لپ هارپ (harp lap) امروزی است و کوچکتر از چنگ های سلتیک یا چنگهای پدالدار ارکستری است که باید روی زمین گذاشته شوند. از نظر تعداد سیم هم این دو ساز با یکدیگر تفاوت دارند. تعداد سیم های لیر بسیار کمتر از چنگ است. در اساطیر یونان آمده است که آپولو، در ابتدا یک لیر با ۳ سیم داشت و بعدا هرمس لیر با ۷ سیم را ساخت و به آپولو داد که با نواختن آن تمام خدایان کوه المپ مدهوش شدند.
ساز چنگ سلتیک ایرلندی با ۲۲ زه در کنار ساز لیر با ۱۰ زه
به نظر میرسد که ساز لیر، صورت تحول یافته گونه های چنگ باستانی باشد. برخی محققان معتقدند که انگیزش ساخت لیر، خصوصا در میان اقوام بیابانگرد منطقه خاورمیانه، ساخت سازی شبیه چنگ بوده است که قابل حمل باشد. باید توجه داشت که ساز چنگ به طرز بارونکردنی قدمت دارد. شواهد مربوط به ساز چنگ را میتوان در آثار مربوط به ۳۳۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در منطقه تل مگیدو (مجیدو)، در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی حیفا، یافت. مطابق با نظر پروفسور ریچارد دومبریلی (Dumbrill Richard) : چنگ و لیر هر دو احتمالا صورت متحولشده سازی به نام کمان (Bow) در دوران میانه سنگی هستند. کمانی که با آن از ۶۰۰۰۰ سال پیش موسیقی نواخته میشود (Bow) این جد بزرگ ساز لیر و ساز هارپ، هنوز هم زنده است و سنت موسیقیایی آن به حداقل ۶۰ هزار سال پیش برمیگردد. این ساز هم اکنون همچنان بین اقوام آفریقایی رواج دارد.
