ساز قشمه، ساز بادی است که استخوان پای قوش ساخته می شود و قوشمه نوازان این استان مهارت خاص و ویژه ای در ساختن این ساز دارند.هر ساز قشمه، بر روی بدنه، پنج سوراخ دارد که البته ایجاد این سوراخ ها، اندازه و فاصله آن استانداردهایی دارد که تنها اهل فن توان ساخت آن را دارند. ساختار موسیقایی این ساز به گونه ای است که با زبان کرمانجی، هجا و آواها زبانی آن همخوانی دارد و از این رو، قوشمه را یک ساز کرمانجی می دانند. قوشمه مصداق دیگری از غنای فرهنگی و موسیقی در دیار خراسان شمالی است و آهنگها و مقامهای رایج در این خطه قدمت دیرینهای دارد.
پیشینه ساز قشمه
این ساز از نوع سازهای بادی است و در شیوه نواختن با روش نفسگردان بدون انقطاع مورد استفاده قرار میگیرد. نواختن این ساز با توجه به اینکه با دمیدن بدون انقطاع است، بسیار دشوار و البته منحصر بفرد است.
درباره پیشینه تاریخی ایجاد قوشمه همچون بسیاری از ادوات موسیقی، چیزی در دست نیست اما درباره وجه تسمیه آن گفته شده که قوشمه از استخوانهای پای قوش ساخته می شود و بر این اساس گفته می شود در ابتدا به ‘ قوش نی’ معروف بوده و نام این ساز بادی بتدریج به قوشمه تغییر یافته است.
احتمال دیگر در وجه تسمیه قوشمه بر گرفته مفهوم دیگری شامل قوش است که معنای در کنار هم بودن و به هم چسباندن و در کنار یکدیگر بودن را میدهد.
فیزیک قسمت استخوانی قوشمه به گونهای است که صوت نوازنده با فرکانس بسیار بالا و پرطنین ایجاد می شود از این رو در مجالس مختلف بسیار کارآمد بوده است.
نوای ساز قشمه
قشمه سازی است مضاعف که اندازه آن بستگی به کوچک و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هرکدام از لوله های صوتی آن یک سرپیکه (قمیش) سوار می شود، دو لوله ی صوتی قوشمه معمولاً بطور هم صدا کوک می شود. اما ممکن است به ندرت شاهد کوک های مأنوس دیگری مانند کوک سوم و حتی گاه دوم باشیم.
این کوک ها که اغلب توسط نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می شود، در نظر اول ممکن است به حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته شود درحالیکه استفاده از این کوکهای نامأنوس کاملاً آگاهانه و برای ایجاد تحرک و کسب دینامیسم بیشتر صورت می گیرد. همچنین نوازندگان قوشمه باز به منظور ایجاد تحرک و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یکدیگر را توسط لوله های صوتی مضاعف ساز ایجاد می کنند.
ساختار ساز قوشمه
ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی:
- سرپیک (سرپیق): سرپیک را معمولاً از لوله ای فلزی از جنس برنج می سازند که درگذشته از نی استفاده می شد. این لوله در اندازه های 30 تا 40 میلیمتر است. روی این لوله را برشی به صورت موازی با آن می زنند و در آخر آن نخ های را به دورش می پیچند و محکم می کردند. هرچه تنظیم سرپیک ها دقیق تر باشد، صدای آن هم دلنشین تر می شود. پس از آن این سرپیک ها را به لوله ها متصل و اطراف آن را با چسب محکم می کردند.
- لوله های صوتی قوشمه: جنس این لوله ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می شود. لوله ها معمولاً در اندازه های 145 تا 170 میلیمتر تهیه می شود. البته در لوله های استخوانی که از پرندگان تهیه می شود طول لوله ها بستگی به طول بال پرنده موردنظر است. بر روی هر یک از این لوله ها، سوراخ هایی در اندازه های نسبتاً مساوی ایجاد می شود. این سوراخ ها در قوشمه ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله ها به وسیله سیم های به هم متصل می شوند که در اصطلاح محلی بست می گویند.
