ساز سنتور ساز زهی موسیقی ایرانی است. فرهنگ دهخدا سنتور را اینگونه معنی کرده است «از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیمهای بسیاری است و با دو زخمه چوبی نواخته میشود. رایجترین نوع سنتور (۹ خرکی) دارای ۷۲ سیم است که به دستههای ۴ تایی و به ۱۸ دسته تقسیم میشود.
تاریخچه ساز سنتور
سنتور بر پایهٔ بررسیها و پژوهشها، یکی از قدیمی ترین سازهای گستره ایران به شمار میرود، قدیمی ترین نشانهای که از این ساز پیدا ده، از سنگ تراشیهای آشور و بابلیان در۵۵۹پیش از میلاد است. در این سنگتراشیها، رژه تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که شباهت زیادی به ساز سنتور دست ورزی دارد، در میان آنها دیده میشود.
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، تاریخ نگار سرشناس و نویسنده نسک مروج الذهب در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی، واژه سنتور (سنطور) را ذکر میکند. در کتب کهن و تألیفات ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام ساز سنتور چند بار ذکر شدهاست.
عبدالقادر مراغهای ساز یا طوفان را معرفی کرد که شبیه ساز سنتور دستورزی بود با این تفاوت که برای هر نت، تنها یک تار میبستند و با جابجا کردن خرکها، آن را کوک میکردند.
نام ساز سنتور در سرودهها منوچهری نیز آمدهاست:
ساز سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت میدهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به کشورهای دیگر برده شده است.
برخی پژوهشگران بر این باورند که ساز سنتور در زمانهای بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفتهاست، چنانکه امروزه گونههای مشابه این ساز در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته میشود.
شگفت نیست که چون نخستین پیانو به دست سرورالملک، سنتورنواز روزگار امیرکبیر رسید، در دم نواخته شد! او پس از دمی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شدهاست. وی همان روز ماهور را نواخت و پس از کوتاه زمانی آن را، کوک کرد به گونهای که دستگاه شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که در این هنگام نیز روی پیانوی ایرانی انجام میگیرد. این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شور است که در کنار پردههای دلکش گرایلی خسروانی، آذربایجانی، گیلانی و گبری (زرتشتی) و کردی و جامهداران و… نواخته میشود.
بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگریها و مینیاتورهای سدههای پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان ایرانی قرار دارد. چنان که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی میباشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به ساز سنتور دست ورزی است.
زنی در حال نواختن سنتور اثر جبار بیگ در کاخ هشت بهشت، اصفهان
ساخت ساز سنتور
داریوش سالاری سازنده سنتور
گسترش ساز سنتور در جهان
این ساز به شکل ذوزنقه متساویالساقین ساخته میشود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴سیم از روی یک خرک میگذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای ان در سمت راست و ۹تای ان در سمت چپ قرار میگیرد. سیمهای این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا در می ایند که اصطلاحاً ان را مضراب مینامند، ولی باید توجه داشت که ساز سنتور جز سازهای زهی-مضرابی محسوب نمیشود.
گذشته و امروز ساز سنتور
نوازندگی سنتور
شاید بتوان گفت نیمی از عمر نوازندگی سنتورنوازان، به کوک کردن آن میگذرد. چون کوبههای مداوم مضراب روی سیمها و تأثیرگذاری نم و گرما روی چوب و سیمها کوک را به هم میزند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از این رو سنتور،سازی شناخته میشود که همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای فیزیکی میتواند روی آوا و کوک آن تأثیر بگذارد و حتی نوازندههای ماهر را برای یک کوک دلخواه ناکام میگذارد.
