ساز دودوک نوعی نی سنتی ارمنی میباشد که دارای تاریخی سه هزار ساله میباشد. دودوک یک ساز ارمنی است که بسیار شبیه به ساز بالابان آذربایجان میباشد. دودوک را نی سنتی ارامنه نیز معرفی می‌نمایند. جیوان گاسپاریان سرشناس‌ترین نوازنده‌ی دودوک جهان میباشد. این ساز از سازهای هوا صداساز یا آیروفون محسوب می گردد. ساز دودوک از جمله ساز های دشوار برای یادگیری به حساب می آید. ممکن است یک موسیقیدان حرفه ای نیز زمان زیادی را صرف یادگیری نواختن با این ساز نماید.
دودوک (به ارمنی Դուդուկ – به انگلیسی Duduk)، یا تزیراناپوق (به ارمنی ծիրանափող – به انگلیسی Tsiranapogh) اصیل‌ترین ساز ارمنیان در بین دیگر سازهای ملی آنان به‌شمار می‌رود. موسیقی شناسان ارمنی، استناد به شواهد تاریخی و داده‌های باستان‌شناسی قدمت این ساز را به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و تاریخ موسیقی دودوک ارمنی را به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان دانسته‌اند؛ ولی دانشمندان غربی قدمت این ساز را ۱۵۰۰ سال پیش میدانند.[۱]
یونسکو در ۲۰۰۵ میلادی دودوک را به منزلهٔ شاهکار میراث معنوی و شفاهی بشریت معرفی کرد
ساز دودوک چیست
موسیقی شناسان ارمنی، با استناد به شواهد تاریخی و داده‌های باستان‌شناسی قدمت این ساز را به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و تاریخ موسیقی دودوک ارمنی را به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان می دانند؛ ولی دانشمندان غربی قدمت این ساز را ۱۵۰۰ سال تخمین میزنند.
دودوک و بالابان دو ساز خیلی مشابه میباشند. بالابان ساز مربوط به آذربایجان شرقی میباشد که به همین ساز در کردستان نرمه نای گفته میشود. ولی دودوک ساز معروف و مختص ارامنه میباشد.
برخی هر دو ساز بالابان و دودوک را یکی میدانند، ولی با کمی دقت در نوای ساز دودوک و بالابان به راحتی می‌توان متوجه تفاوت نوا و صدای آن‌ها گردیم.
ساز دودوک سازی که آنرا “غمگین ترین ساز دنیا ” می نامند و کاربرد آن هر روز همه گیر تر می گردد . طی همین مدت کلی ترانه به زبانهای مختلف (از جمله انگلیسی و فارسی ) شنیده شده است که در آن از این ساز استفاده می شود و یا در موسیقی متن فیلمهای زیادی از صدای آن جهت زدن رنگ شرقی و عرفانی به موسیقی استفاده می گردد.
نحوه‌ی نواختن ساز دودوک
نحوه فوت نمودن و صدا در آوردن دودوک کمی دشوار میباشد و نوازنده برای صدا درآوردن از دودک لازم میباشد که با نهایت توان خود در آن دمیده (یا فوت نمود).
بر سر ساز دودوک یک قمیش متصل می‌گردد که قمیش‌های مختلفی را میشود روی دودوک نصب نمود که هر کدام صدای متفاوتی را تولید می‌نمایند.
به همین دلیل میباشد که نوازندگان نسبتا حرفه‌ای همیشه مجموعه‌ای از قمیش‌ها را همراه خود داشته که بتوانند بسته به حس و حال خود از قمیش‌های مختلف برای تولید صدا‌های مختلف استفاده نمایند. ساز دودوک یکی از سازهای نسبتا دشوار برای یادگیری میباشد.
نحوه‌ی ساخت ساز دودوک
ارامنه برای ساخت دودوک از شاخه و چوب کهنه شده‌ی ساقه‌ی درخت زردآلو استفاده می‌نمایند. برای ساخت آن از درخت پنجاه تا شصت ساله استفاده می‌گردد. برای ساخت بخش دهانی دودوک نیز از یقک که در ساحل رود ارس رشد میکند استفاده می‌نمایند.
تنظیم صدای دودوک ارتباطی مستقیم با فرهنگ منطقه‌ای دارد که در محدوده آن نواخته میشود، چرا که حتی اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است. این ساز، که قدمتی چند هزار ساله دارد، دارای سه اندازهٔ کوچک (۲۸ سانتیمتر)، متوسط (۳۳سانتیمتر) و بزرگ (۴۰ سانتیمتر) است. دودوک فقط دارای یک اکتاو، دو گام و دو نت است.
در سده بیستم میلادی، استادان موسیقی در ارمنستان تنظیمات دودوک یکسان‌سازی کردند و تنظیم آن را، برخلاف نتهای غربی،[dodecatoni or heptatonic] درمقیاس دو نت در یک اکتاو (سوم یا چهارم) تعیین و تثبیت کردند. فن استفاده از انگشتان نوازنده نتهای اضافی لازم برای نزدیک شدن به مقیاس هفت یا دوازده نت را به دست می‌دهد. اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است.
در گذشته، دودوک را از استخوان و بعدها از نی می‌ساختند اما از سده پنجم میلادی از چوب و نی درساخت دودوک به صورت معیار درآمده است. رمز صدای غمناک و ویژه دودوک در استفاده از دو قطعه لوله هم محور، قطر بیشتر لوله و قدرت تنفسی فوق‌العاده نوازنده نهفته‌است. قسمت بلند دودوک از چوب قدیمی درخت زردآلویی که میوه آن هسته تلخی دارد و بخش دهنی آن را از یِقِگ [yegheg] که در ساحل رود ارس می‌روید می‌سازند.
