معرفی ساز دوتار

فرق دوتار و سه تار | بهترین سازنده دوتار

برای معرفی ساز دوتار ایتدا باید گفت این ساز، از جمله سازهای زهی با دسته ای بلند است که دارای دو سیم می باشد و احتمالا وجه تسمیه آن نیز بر همین مبنا می باشد.ساز دوتار در نوع خود از کهن ترین ساز های زهی در ایران بلکه در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می رود. در برخی از حجاری های چند هزار ساله ایران تصویر این ساز به چشم می خورد.

دوتار سازی ساده و بی پیرایه است که کمتر تزئینی در آن به کار می رود و برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفاده می کنند. این تزئینات مختصر، در قسمت دسته ساز دوتار به چشم می خورد و معمولا با سنگ های قیمتی به خصوص فیروزه که در خراسان فراوان است و یا استخوان شتر انجام می شود.

تاریخچه ساز دوتار

قدمت ساز دوتار، چند هزار ساله می باشد. یکی از سازهای کهن در خاورمیانه و آسیای مرکزی ، دوتار میباشد که این ساز را می توان به عنوان مادر تنبور و سه تار شناخت.

مشخصات ساختاری ساز دوتار

دوتارهای قدیمی بدون رنگ است چرا که این ساز از درخت توت ساخته شده و دارای حفره هایی ریز در قسمت خط های چوب می باشد. این حفره ها در صدای ساز بسیار تاثیر گذار است و رنگ زدن ساز موجب پر شدن حفره ها شده و بر صدای ساز لطمه وارد می کند.

در گذشته برای بهتر شدن صدای دوتار ، ساز آماده شده را داخل آهک و پهن گاو می خواباندند تا چوب ساز کمی پوک شده و صدای بهتری از آن تولید شود.

کاسه ساز دوتار را از چوب درخت توت و دسته آن را از چوب گردو یا عناب یا زردآلو می سازند. در گذشته جنس سیم های آن از جنس ابریشم بود اما در قرن اخیر سیم های فلزی جایگزین سیم های ابریشمین شد.

اما این که چرا تعداد سیم های آن بر دو عدد ثابت مانده و بر تعدادشان افزوده نشده ( همانند تار که تعداد سیم هایش 5 عدد بود و امروزه 6 عدد می باشد) و یا این که چرا پرده های روی دسته ساز بین 5 تا 14 پرده ثابت مانده ، همه به نیاز مخاطبانش مربوط می شود. در واقع این ترکیب موجود ، کل احتیاج موسیقیدان نواحی را برطرف کرده و دیگر نیازی به ایجاد تغییرات در ساختمان ساز نداشته است. علاوه بر این هر گونه تغییر در ساختمان ساز وجه تسمیه آن را بر هم زده و ممکن است محصول جدیدی را در تضاد با این عنوان پدید آورد.

نحوه نواختن ساز دوتار

دوتار را نه با مضراب (همچون تار) و نه با ناخن (همچون سه تار) ، بلکه با پنجه می نوازند. نوع نواختن در مناطق مختلف متفاوت است اما در بیشتر نواحی ، نوازندگی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می گیرد. گاهی از سایر انگشتان نیز در نواختن استفاده می شود.

تک سیم نوازی به ندرت صورت می گیرد و در واقع بخش عمده نوازندگی با هر دو سیم انجام می شود. به خصوص در دوتار نوازی شمال خراسان و ترکمن صحرا این نوع نواختن بسیار رایج است و نوعی موسیقی دوصدایی به گوش می رسد که در واقع دارای هارمونی است. بدین صورت که سیم دوم به طور پیوسته با سیم اول نواخته شده و ایجاد هماهنگی و هارمونی می کند.

در واقع نوازنده دوتار ، دست کم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می کند : یکی حالت پنجه زدن به سیم ها بدون برخورد دست به صفحه ساز که حالتی لطیف دارد و دیگری نواختن به همراه برخورد همزمان پنجه به سیم  و صفحه که صدای ویژه ای را تولید می کند. این نوع نواختن از ویژگی های صوتی و شخصیتی دوتار به شمار می آید.

انواع ساز دوتار

ساز دوتار دارای پهنه فرهنگی گسترده ای است و در نواحی مختلف ، از شمال تا شرق ایران دارای اشکال و ساختاری متفاوت می باشد ؛ از جمله :

1. دوتار مازندرانی (از ناحیه ساری تا بهشهر)
2. دوتار کتولی  (در ناحیه علی آباد کتول)
3. دوتار ترکمنی (محدوده استان گلستان و ترکمن صحرا)
4. دوتار خراسانی که خود در دو دسته شرقی (نواحی تربت جام ، تایباد ، خواف و کاشمر) و شمالی (نواحی نیشابور ، قوچان ، دره گز ، شیروان ، بجنورد و اسفراین) از هم تفکیک می شوند.

یکی از تفاوت های  دو تار شرقی و شمالی در تعداد پرده های بسته شده بر دسته ساز می باشد ؛ در منطقه تربت جام (در خراسان شرقی) هشت پرده و در منطقه قوچان (در خراسان شمالی) یازده پرده بر روی دسته ساز بسته می شود.