معرفی ساز بالابان

تاریخچه ساز بالابان

معرفی ساز بالابان، ساز بالابانساز بادی استوانه‌ای دو نی به طول حدود ۳۵ سانتی‌متر که در ابتدا و به صورت اورجینال شش سوراخ انگشت داشت که اکنون به هفت یا هشت سوراخ انگشت می‌رسد. این ساز در بین مردمان مناطق شمال غربی ایران معروف است.
ساز بالابان یا بالامان سازی بادی دو زبانه با محفظه داخلی استوانه‌ای با طول 35 سانتی‌متر و هشت سوراخ انگشت‌گذاری و یک سوراخ برای انگشت شست است. بالابان، یکی از سازهای بادی کهن است که در همه نقاط آذربایجان نواخته می‌شود. این ساز در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان نیز نواخته می شود. در ترکیه نیز این ساز نواخته می‌شود. ساز دودوک ارمنی بسیار شبیه بالابان است و فقط کمی متفاوت به نظر می‌رسد

تاریخچه ساز بالابان

بر اساس شواهد موجود، ساز بالابان دست‌کم از سده‌های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده بوده و در میان مردم بخشهایی از این سرزمین به کار می‌رفته‌است. بالابان به معنای نوعی ساز بادی نیین به صورتهای بَلَبَن، بالَبَن و بالابَن در فرهنگهای لغات ترکی – روسی آمده‌است. در «لغت آذربایجانی – روسی»، بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و شبیه زُرنا، در دائرهالمعارف موسیقی ترکی» بَلَبَن یا نایِ بَلَبَن با اشاره به مطلب جامع‌الالحان، نوشته عبدالقادر مراغی و «سازهای ترکی» نوشته فارمر، سازی بادی شبیه زرنا و در «فرهنگ موسیقی ترکی» بَلَبَن ساز بادی شبیه‌ساز نیین مِی متداول در ارزروم، تعریف شده‌است.

در فرهنگها و دائرهالمعارفهای روسی واژه بالابان به معنای‌سازی بادی زبانه‌دار معمول میان اقوام قفقاز شمالی و ایرانیان آمده‌است. بالابان به عنوان‌سازی بادی و بومی در حوزه‌های جغرافیایی – فرهنگی آذربایجان، به ویژه تبریز، ارومیه و اردبیل و زنجان، و کردستان ایران و برخی جاهای دیگر به کار می‌رود و گروهی از نوازندگان این مناطق بالابان نوازند. در زبان کردی این ساز را «باله‌وان»، و در شوشتری نی را «بَلَبون» (= بلبان) می‌گویند

چوب استفاده شده در ساخت ساز بالابان

بالابان ممکن است از چوب توت یا سایر چوب‌های سخت همانند چوب گردو ساخته شود. قطر فضای داخلی ساز در حدود 1.5 سانتی‌متر است. زبانه دوبل از یک لوله تک نی با طول تقریبی شش سانتی‌متر ساخته شده است که در انتها تخت شده است. نوازنده در حین مکش هوا به داخل شش‌هایش از هوای ذخیره شده در گونه‌هایش برای ادامه نواختن بالابان استفاده می‌کند. این تکنیک چرخشی (دایره‌ای) عموماً در تمام سازهای با زبانه دوبل در خاور‌میانه استفاده می‌شود.

بالابان که گاهی اوقات به دلیل دهانه تخت و صدای نرم به نام بالابان یاستی (yasti) یا تخت نامیده می‌شود، متشکل از بدنه‌ای ساخته شده از چوب زردآلو، cane و barrow و پوشش است. بدنه دارای هشت سوراخ روی سطح، یکی در پشت بین سوراخ‌های اول و دوم (ژرده صدا) است. این ساز متشکل از یک میله (stem)، یک زبانه، یک تنظیم و یک کلاهک است.

میله ساز بالابان

میله بالابان که گودا نیز نامیده می‌شود یک لوله 280 تا 320 میلی‌متری است که عمدتاً از چوب زردآلو (گاهی اوقات فندق، گلابی، توت، شمشاد و غیره) ساخته شده است. فرایند حکاکی میله بالابان، بالابان چاکما نامیده می‌شود. انتهای بالایی میله (باش یا کوپ bash یا kup) یک شکل گرد دارد در حالیکه انتهای پائینی آن (آیاگ ayag) نوک تیز شده است. قطر فضای داخلی 10 میلی‌متر است. هشت سوراخ یا «تون‌ها» متشکل از یک «حفره صدا» (ساس پارداسی) روی آن و دیگری روی سمت زیرین در مقابل فضای مابین سوراخ‌های اول و دوم ساس پارداسی قرار گرفته‌اند. گاهی اوقات یک سوراخ اضافه به نام نیزام پاراداسی روی انتهای پائینی سطح زیرین ساخته شده تا از رنگ صدای مناسب آن اطمینان حاصل شود.

زبانه ساز بالابان

معرفی ساز بالابان، زبانه (قمیش، گارفی یا دیل) از تزککه در نواحی خشک رشد می‌کند، ساخته شده است و در انتهای بالایی آن وارد می‌شود. این زبانه مسطح شده و به شکل یک زبانه دوبل در می‌آید. این زبانه به یک تنظیم‌کننده (خارک، بوغازلیک، بایوندوروگ، اولاما، آکما) با طول 60 میلی‌متر و عرض 10 میلی‌متر از جنس بید یا شاخه انگور که در جهت طولی بریده شده است، ساخته می‌شود. سپس زبانه با یک تنظیم‌کننده روی یک طرف و لولای 7 تا 12 میلی‌متری در سمت دیگر متصل می‌شود. کلاهک (کاپک، آغیزلیگ، کیپ، باند و غیره) از بید، فندق، زغال‌اخته یا توت ساخته شده که روی زبانه قرار داده می‌شود تا از آسیب دیدن آن جلوگیری شود. این کلاهک به تنظیم‌کننده وصل می شود تا نواختن ساز برای نوازنده ساده‌تر شود.